Het Project

Het was een grote verrassing te vernemen dat sterren ‘muziek’ voortbrengen – zo althans verwoordde asteroseismologe Conny Aerts het bestaan van geluidstrillingen in sterren tijdens haar oratie getiteld Kosmische symfonieën (Nijmegen 2005). Hiermee bracht zij misschien onbedoeld een verbinding tot stand tussen onhoorbare en alleen in wetenschappelijke metingen en modellen bestaande sterrengeluiden en onze (muzikale) verbeelding.

Geluid blijkt niet alleen een belangrijke rol te spelen in het leven van sterren, maar ook bij de vorming van structuren in het universum. Door deze geluiden te analyseren kan men iets te weten komen over het inwendige van sterren en de evolutie van het universum, precies op de manier waarop sonologen de structuur van een toon kunnen blootleggen die anders voor ons verborgen zou zijn gebleven.
In Sternenrest wordt de poging ondernomen enkele wetenschappelijke resultaten van asteroseismologie, kosmologie en sonologie te integreren in muziek. De verschillende schaalgrootten van de structuren waarmee wij hier te maken hebben worden hoor- en invoelbaar gemaakt door instrumentale muziek te combineren met elektronische muziek. Het publiek wordt omringd door instrumentalisten en 192 luidsprekers.

Componist Willem Boogman ontwikkelde het project in nauwe samenwerking met filosoof Chris Bremmers, videomaker Mateusz Herczka en wetenschapster Conny Aerts die toegewijd de vragen over ‘haar’ ster, HD 129929, beantwoordde, de meetgegevens leverde en inzichtelijk maakte.

De ondertitel 'sterren maken geen muziek' werpt de vraag op in welke zin sterren en sterrenhemel een esthetische dimensie hebben en hoe die kan worden ontsloten en weergegeven in muziek en andere kunst. Deze en andere vragen worden behandeld in rondom concerten georganiseerde lezingen onder redactie van Chris Bremmers. Met hem werd Sternenrest vanaf het begin ingebed in een reflectie op diverse aspecten van de relatie tussen wetenschap en kunst en de relatie tussen wetenschap en de waarneming van sterren in het gewone leven.

De verschillende wijzen van ontdekking en beschouwing van sterren en de sterrenhemel en hun onderlinge verbanden is het thema van dit interdisciplinair project.

De Muziek

Centraal in Sternenrest staat GLAS (naar de ster HD 129929). De muziek hiervan is gemodelleerd naar de meetgegevens en uitkomsten van het onderzoek naar de ster HD 129929 zoals geformuleerd door Conny Aerts in het wetenschappelijke tijdschrift Science (2003). Tot de meetgegevens behoren onder meer zes frequenties en gegevens over verschillende rotatielagen en rotatiesnelheden in de ster.
Dankzij de mogelijkheden van het Wave Field Synthesis luidsprekersysteem (192 luidsprekers en 8 subwoofers) bevindt het publiek zich als het ware binnenin de ster van waaruit de geluidsgolven en –bewegingen van de ster gevolgd kunnen worden. In dit deel ontwikkelt de ster zich van haar eerste licht totdat zij ontploft (supernova). Ook de recente ontdekking in 2006 dat akoestisch geluid een doorslaggevende rol speelt bij de supernova-fase van de ster heeft een rol gespeeld bij de ontwikkeling van de muziek.

Het deel Seeds of Structure dat hieraan voorafgaat, kan beluisterd worden als een muzikale mijmering bij het vallen van de avond en de verschijning van de sterrenhemel. Maar het oppervlak van deze compositie weerspiegelt ook de vorming van het universum vanaf de oerknal en de geboorte van een ster, waarbij geluid een belangrijke rol speelt zoals blijkt uit recente ontdekkingen en aannamen in kosmologie en sterrenkunde.
In de ontwikkeling van de muziek is de aanname gevolgd dat de verdeling van materie in de kosmos niet willekeurig is: sterren en sterrenstelsels ontstaan in een overwegend leeg heelal op de randen van enorm uitgestrekte en gestolde geluidsgolven die al aanwezig waren in de oersoep van net na de oerknal. Deze geluidsgolven zijn afgedrukt als minieme fluctuaties in de verder effen kosmische achtergrondstraling. Deze rimpelingen zijn de zaden waaruit grootschalige structuren in het universum, zoals sterrenstelsels, zich vormen. In dit deel van Sternenrest gaan kleine- en grootschalige structuren een nauwe relatie met elkaar aan.
Ten slotte ontstaat uit een nevelige omgeving een ster.

Het laatste deel, Liminale, begint onmiddellijk na de ‘ontploffing’ van de ster waarbij haar kern wordt weggeslingerd en haar resten zich geleidelijk verstrooien over het universum. De kern blijft aanwezig als pulsar, krijgt een zusje waarmee een systeem wordt gevormd van twee pulsars die langzaam naar elkaar toe spiraleren om uiteindelijk samen te smelten tot een zwart gat. De muziek is hier gebaseerd op gegevens van het dubbele-pulsarsysteem PSR J0737-3039.
Al deze ontwikkelingen spelen zich af op grote schaal in de elektronische muziek, boven de hoofden van de zes musici van het ensemble. Ruimtelijk opgesteld spelen zij steeds van kleur veranderende akkoorden waarmee ze een cyclus doorlopen die staat voor de wisseling van dag en nacht hier op aarde; maar dan wel de bijna transparante en kwetsbare aarde, gezien vanuit de ruimte.
De compositie eindigt als het ware met het aanbreken van de dag.